ଭାରତ ଇତିହାସର ରହସ୍ୟମୟ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଆଜିବିକା, ଓଡ଼ିଶାର ଗୁମ୍ଫାରେ ରହୁଥିଲେ ଏମାନେ

ଆଜିବିକା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଭାରତୀୟ ଇତିହାସରେ ଏକ ରହସ୍ୟମୟ ଓ ଅନନ୍ୟ ଧାର୍ମିକ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ। ଯାହା ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୬ଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀ ସମୟରେ ଜୈନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ସହିତ ଏକକାଳୀନ ଉତ୍ଥାନ ଲାଭ କରିଥିଲା। ଏହି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଥିଲେ ମକ୍ଖଲି ଗୋସାଳ (ମସ୍କାରୀ ଗୋଶାଳକ), ଯିଏକି ସେତେବେଳର ସମାଜରେ ନିୟତିବାଦ (Determinism) ଉପରେ ଆଧାରିତ ଏକ ବିଶେଷ ଦର୍ଶନର ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ। ଆଜିବିକାମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ, ଜୀବନରେ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ପୂର୍ବନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଓ ନିୟତି ଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ, ଏବଂ ମଣିଷର କର୍ମ କିମ୍ବା ଇଚ୍ଛା ଏହାକୁ ବଦଳାଇ ପାରେ ନାହିଁ। ଏହି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ରହସ୍ୟମୟ ସ୍ୱରୂପ ଓ ଏହାର ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଯିବା ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଇତିହାସବିଦ୍‌ଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚର୍ଚ୍ଚାର ବିଷୟ ହୋଇ ରହିଛି।

ଆଜିବିକା ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଉତ୍ପତ୍ତି ଓ ପୃଷ୍ଠଭୂମି

ଆଜିବିକା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ମଗଧ (ବର୍ତ୍ତମାନର ବିହାର ଓ ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡର କିଛି ଅଂଶ) ଅଞ୍ଚଳରେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୬ଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ମକ୍ଖଲି ଗୋସାଳ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରବକ୍ତା ଥିଲେ। କେତେକ ଐତିହାସିକ ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ, ଗୋସାଳ କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ମହାବୀରଙ୍କ ସହ ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ଜଡ଼ିତ ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ପରେ ମତଭେଦ ହେତୁ ନିଜର ଅଲଗା ମାର୍ଗ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ଆଜିବିକାମାନେ ଶ୍ରମଣ ପରମ୍ପରାରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥିଲେ, ଯେଉଁଥିରେ ଜୈନ ଓ ବୌଦ୍ଧମାନେ ମଧ୍ୟ ସାମିଲ ଥିଲେ। ଏହି ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ତତ୍କାଳୀନ ବୈଦିକ ଧର୍ମର ବିରୋଧୀ ଥିଲା ଏବଂ କର୍ମକାଣ୍ଡ ଓ ଯଜ୍ଞ ଆଦିକୁ ବିରୋଧ କରୁଥିଲା।

ଆଜିବିକାଙ୍କ ମୁଖ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ

ନିୟତିବାଦ (Fate or Determinism): ଆଜିବିକାମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ ଯେ, ସମସ୍ତ ଘଟଣା ନିୟତି (ନିୟତି) ଦ୍ୱାରା ପୂର୍ବନିର୍ଦ୍ଧାରିତ। ମଣିଷର କର୍ମ, ଇଚ୍ଛା କିମ୍ବା ପ୍ରୟାସ ଏହାକୁ ବଦଳାଇ ପାରେ ନାହିଁ। ଏହି ଦର୍ଶନ ଜୈନ ଓ ବୌଦ୍ଧମାନଙ୍କ କର୍ମବାଦରୁ ବିଭିନ୍ନ ଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କର୍ମର ଗୁରୁତ୍ୱ ରହିଛି।

ସଂସାର ଓ ମୁକ୍ତି: ଆଜିବିକାମାନେ ମାନୁଥିଲେ ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ପରେ ସଂସାର ଚକ୍ରରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବ, କିନ୍ତୁ ଏହା ନିୟତି ଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ, ନା ଯେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରୟାସ ଦ୍ୱାରା।

ତପସ୍ୟା ଓ ସଂଯମ: ଆଜିବିକା ସାଧୁମାନେ କଠୋର ତପସ୍ୟା ଓ ସଂଯମୀ ଜୀବନଯାପନ ପାଇଁ ଜଣାଶୁଣା ଥିଲେ। କେତେକ ସମୟରେ ସେମାନେ ନଗ୍ନ ରହି ସାଧନା କରୁଥିଲେ, ଯାହା ଜୈନ ଦିଗମ୍ବର ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରଖୁଥିଲା।

ଈଶ୍ୱରରେ ଅବିଶ୍ୱାସ: ଆଜିବିକାମାନେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ଅସ୍ତିତ୍ୱରେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁ ନଥିଲେ। ସେମାନେ ବୈଦିକ ଦେବତା ଓ ଧାର୍ମିକ କର୍ମକାଣ୍ଡକୁ ଅସ୍ୱୀକାର କରୁଥିଲେ।

ଆଜିବିକାଙ୍କ ରହସ୍ୟମୟ ସ୍ୱରୂପ

ଆଜିବିକା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ବିଷୟରେ ଆଜି ବହୁତ କମ୍ ତଥ୍ୟ ଉପଲବ୍ଧ, କାରଣ ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ଲିଖିତ ଗ୍ରନ୍ଥ ବା ଶାସ୍ତ୍ର ଆମ ପାଖରେ ନାହିଁ। ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ:

ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ: ଆଜିବିକାଙ୍କ ବିଷୟରେ ଅଧିକାଂଶ ତଥ୍ୟ ଜୈନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଗ୍ରନ୍ଥରୁ ମିଳିଥାଏ, ଯେଉଁମାନେ ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୀ ଭାବେ ଦେଖୁଥିଲେ। ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥଗୁଡ଼ିକରେ ଆଜିବିକାଙ୍କୁ ପ୍ରାୟତଃ ନକାରାତ୍ମକ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି।

ଐତିହାସିକ ଅବହେଳା: ମୌର୍ଯ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ସମୟରେ ଆଜିବିକାମାନେ ରାଜକୀୟ ସମର୍ଥନ ପାଇଥିଲେ, ବିଶେଷତଃ ବିନ୍ଦୁସାର ଓ ଅଶୋକଙ୍କ ଶାସନକାଳରେ। କିନ୍ତୁ ଅଶୋକଙ୍କ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ ପରେ ଏହି ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଧୀରେ ଧୀରେ ହ୍ରାସ ପାଇଥିଲା।

ଅଦୃଶ୍ୟ ହେବାର କାରଣ: ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ପ୍ରଥମାର୍ଦ୍ଧରେ ଆଜିବିକା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଧୀରେ ଧୀରେ ଲୋପ ପାଇଥିଲା। ଏହାର କାରଣ ହୋଇପାରେ ଜୈନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ବ୍ୟାପକ ପ୍ରଚାର, ରାଜକୀୟ ସମର୍ଥନର ଅଭାବ ଏବଂ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର କଠୋର ନିୟମଗୁଡ଼ିକ, ଯାହା ସାଧାରଣ ଜନତାଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରିବାରେ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲା।

ଐତିହାସିକ ପ୍ରମାଣ ଓ ଅଶୋକଙ୍କ ସମୟ

ମୌର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ରାଟ ଅଶୋକଙ୍କ ଶିଳାଲେଖରେ ଆଜିବିକାଙ୍କ ଉଲ୍ଲେଖ ମିଳେ। ବାରବାଟୀ ଗୁମ୍ଫା (ଓଡ଼ିଶା) ଓ ଅନ୍ୟ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ଥିବା ଅଶୋକଙ୍କ ଶିଳାଲେଖ ଅନୁସାରେ, ସେ ଆଜିବିକା ସାଧୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ। ଏହା ସୂଚାଏ ଯେ, ତତ୍କାଳୀନ ସମୟରେ ଆଜିବିକାମାନେ ସମାଜରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଅଶୋକଙ୍କ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ ପରେ ଏହି ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ରାଜକୀୟ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା ହରାଇଥିଲା।

ଆଜିବିକାଙ୍କ ଜୀବନଶୈଳୀ

ଆଜିବିକା ସାଧୁମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଂଯମୀ ଜୀବନ ଯାପନ କରୁଥିଲେ। ସେମାନେ ପ୍ରାୟତଃ ନଗ୍ନ ରହୁଥିଲେ ଏବଂ କଠୋର ତପସ୍ୟା କରୁଥିଲେ। କେତେକ ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ, ସେମାନେ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉପବାସ କରି ସାଧନା କରୁଥିବା ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଇଛି। ଏହି କଠୋର ଜୀବନଶୈଳୀ ହେତୁ ସାଧାରଣ ଜନତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏହାର ପ୍ରଭାବ ସୀମିତ ରହିଥିଲା।

ଆଜିବିକାଙ୍କ ଅବଦାନ ଓ ପ୍ରଭାବ

ଯଦିଓ ଆଜିବିକା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଆଜି ଅସ୍ତିତ୍ୱରେ ନାହିଁ, ଏହାର ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ତତ୍କାଳୀନ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲା। ଏମାନଙ୍କର ନିୟତିବାଦୀ ଚିନ୍ତା ଜୈନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ ଉପରେ କିଛି ପରିମାଣରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଇପାରେ। ଏହା ସହିତ, ଆଜିବିକାମାନେ ଶ୍ରମଣ ପରମ୍ପରାକୁ ଆହୁରି ବିସ୍ତୃତ କରିଥିଲେ, ଯାହା ବୈଦିକ ଧର୍ମର ବିରୋଧୀ ଭାବେ ଏକ ବିକଳ୍ପ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା।

ଆଜିବିକାଙ୍କ ଲୋପ ଓ ରହସ୍ୟ

ଆଜିବିକା ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଲୋପ ପାଇଁ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ ଜଣାଯାଇ ନାହିଁ। କେତେକ ଇତିହାସବିଦ୍‌ ମାନୁଛନ୍ତି ଯେ, ଏମାନଙ୍କର କଠୋର ନିୟମ ଓ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ଗ୍ରହଣୀୟତା ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ଥିଲା। ଅନ୍ୟ କେତେକଙ୍କ ମତରେ, ଜୈନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ବ୍ୟାପକ ପ୍ରଚାର ଏବଂ ରାଜକୀୟ ସମର୍ଥନରେ ଏହା ଧୀରେ ଧୀରେ ବୌଦ୍ଧ ଓ ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇଥାଇପାରେ। ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ୧୪ଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆଜିବିକାମାନଙ୍କର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଥିବା କେତେକ ସୂତ୍ରରୁ ଜଣାଯାଏ, କିନ୍ତୁ ତା’ପରେ ଏମାନେ ପୁରାପୁରି ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଗଲେ।

ଆଧୁନିକ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଆଜିବିକା

ଆଜି ଆଜିବିକା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ କେବଳ ଇତିହାସର ଏକ ଅଧ୍ୟାୟ ଭାବେ ରହିଛି। ଏମାନଙ୍କର ନିୟତିବାଦୀ ଦର୍ଶନ ଆଧୁନିକ ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଧାରାରେ ମଧ୍ୟ କିଛି ପରିମାଣରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୁଏ, ଯେଉଁଠି ମାନବ ଇଚ୍ଛା ଓ ନିୟତି ମଧ୍ୟରେ ବିତର୍କ ଜାରି ରହିଛି। ଇତିହାସବିଦ୍‌ ଓ ଗବେଷକମାନେ ଆଜି ମଧ୍ୟ ଏହି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଅଧିକ ତଥ୍ୟ ଖୋଜିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ସୀମିତ ପ୍ରମାଣ ହେତୁ ଏହା ଏକ ରହସ୍ୟ ହିଁ ରହିଛି।