ଦୟାନିଧି ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କ ବିଶେଷ ଉପସ୍ଥାପନା ଭାଗ : ୨୨୦ 
ଜୟ ଜଗନ୍ନାଥ, ଓଁ ନମୋ ଭଗବତେ ବାସୁଦେବାୟ।
ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଚକ୍ରନାରାୟଣ ସ୍ୱରୂପ ନୀଳଚକ୍ର ଓ ତାହା ଉପରେ ଜଗତକୁ ଉଦ୍ଧାର କରିବା ପାଇଁ ଉଡୁଥିବା ପତିତପାବନ ବାନାଙ୍କୁ ଆଜି ପ୍ରଥମେ ପ୍ରଣାମ ଜଣାଇ କବି ଗୌର ଚରଣ ଅଧିକାରୀଙ୍କ ରଚନା “ନୀଳଚକ୍ରେ ହୋ ଦେଖ ଉଡ଼ୁଛି ବାନା “ର ଦ୍ଵିତୀୟ ପଦ ଯଥା :
“ନେତ୍ର ଧ୍ବଜା ବର ଉଡି ଫର ଫର
ଉଡାଇ ଦେଉଛି ଭବ ଯାତନା
ପଞ୍ଚକୋଶ ଯାଏ ଜନେ ଦେଖାଯାଏ
ଦର୍ଶନେ କଲ୍ମଷ ହୁଅଇ ଚୁନା “
ସତରେ ପଞ୍ଚକୋଶ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦୃଷ୍ଟି ଗୋଚର ହେଉ ଥିବା ଓ ପତକୀ ତାରଣ କରୁଥିବା ନୀଳଚକ୍ର ଓ ପତିତପାବନ ବାନାଙ୍କ ଇତିହାସ ବା କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଆଜି ଆଲୋଚନା କରିବା ।
ଐତିହାସିକ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ମତରେ ୧୭୧୩ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ରାଜଗୁରୁ ଭାନୁଦେବଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଦୃଷ୍ଟି ଗୋଚର ହେଉଥିବା ନୀଳଚକ୍ର ସ୍ଥାପନ ହୋଇଥିଲା । ସେତେବେଳ ଶ୍ରୀ ଦିବ୍ୟସିଂହ ଦେବ (ପ୍ରଥମ )ଙ୍କ ରାଜ୍ୱତ ଥାଏ । ଏହି ନୀଳଚକ୍ର ଅଷ୍ଟଧାତୁରେ ନିର୍ମିତ୍ତ ହୋଇଛି । ଯଥା ସମଗ୍ର ଓଜନର ଅଧା ଲୁହା, ପାଏ ତମ୍ବା, ଅବଶିଷ୍ଟ ପାଏ ରେ ସୁନା, ରୁପା, ରଙ୍ଗ, ଦସ୍ତl, ସୀସା ଓ ପାରା ପ୍ରତେକ ସମ ପରିମାଣରେ ମିଶିଛି । ଏହାର ପ୍ରକୃତ ଓଜନ ୫୫ ମହଣ ବା ୨୨ କୁଇଣ୍ଟାଲ ରୁ ଟିକେ ଅଧିକ ଅଟେ । ଏବେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ମାପ ଜାଣିବା ।
୧. ଉଚ୍ଚତା ୧୧ ଫୁଟ ୮ ଇଞ୍ଚ
୨ . ବ୍ୟାସ ୭ ଫୁଟ ୬ ଇଞ୍ଚ
୩. ପରିଧି ଫଳକର ବେଧ ୨ ଇଞ୍ଚ
୪ ପରିଧିର ଓସାର ୯ ଇଞ୍ଚ
୫. କେନ୍ଦ୍ର ବୃତ୍ତର ବ୍ୟାସ ୨ ଫୁଟ ଅଢେଇ ଇଞ୍ଚ ଓ ଏଥିରେ ୮ ଟି ଅର ଅଛି, ଯାହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ୧ ଫୁଟ ୧୦ ଇଞ୍ଚ
୬ . ବାହ୍ୟ ପରିଧି ୩୬ ଫୁଟ ଓ ଅନ୍ତଃ ପରିଧି ୧୦ ଫୁଟ ଅଟେ
ଏତେ ଓଜନ ଓ ଆକାରର ନୀଳଚକ୍ରଙ୍କୁ ପୃଥିବୀର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବୈଶୈୟିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳରେ ସ୍ଥାପନ କରା ଯାଇଛି । ଏହା ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ସୁରକ୍ଷା କବଚ ଓ ବଜ୍ର ନିରୋଧକ ଅଟେ । ଏଥିରେ ପ୍ରାୟ ୪ ଇଞ୍ଚ ଓସାରର ତମ୍ବା ପାତି ମନ୍ଦିରର ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ତଳକୁ ଯାଇ ଭିତର ବେଢାର ବିମଳା ମନ୍ଦିର ନିକଟରେ ଥିବା କୂପର ନିମ୍ନ ଭାଗରେ ପଡ଼ିଅଛି ।
ଆଗକୁ ଆଲୋଚନା ଜାରି ରଖିବା ଓ ଜାଣିବା ଏହାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଇତିହାସ । ଏବେ କବିଙ୍କ ଭାଷାରେ କହିବା :
” ସୂର୍ଯ୍ୟ ସମ ତେଜଶାଳୀ ପାପୀ ପାପ ନାଶକlରି,
ସାକ୍ଷତରେ ଚକ୍ରରୂପୀ ନାରାୟଣ,
ପୂର୍ଣ୍ଣ ପାଇଁ ଭକ୍ତାଭୀଷ୍ଟ ପତିତପାବନ ନେତ,
ଉଡାଉଛି କର ଧିଆନ, ନାଶିବାକୁ ଜଗତ ପାପ
ହାତ ଠାରି ଡାକୁଅଛି ଆସ ସମୀପ “
ଏବେ ଆରାଧନାର ସମୟ :
କଳି କଳୁଷ ନିବାରଣ
ଯେ କରେ ଶ୍ରବଣ କୀର୍ତ୍ତନ
ଯେ ରୂପ ବହେ ସତ୍ୟଯୁଗେ
ତ୍ରେତୟା, ଦ୍ୱାପର କଳିଯୁଗେ
ଇଛା ଵିହlରେ ଅବତାରେ
ସ୍ଵଭାବେ ନାନା ରୂପ ଧରେ
ଜୟ ଜଗନ୍ନାଥ (ଦ. ତ୍ରି. ଉବାଚ )
