ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ ଓ ବଟବୃକ୍ଷ ମାହାତ୍ମ୍ୟ
ଡକ୍ଟର ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସାହୁ
ଭାରତୀୟ ହିନ୍ଦୁ ସଂସ୍କୃତିରେ ନାରୀମାନଙ୍କ ବ୍ରତ ପାଳନ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତା ରୁଚି ରହିଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ବ୍ରତ ତା’ର ସ୍ୱାମୀ ବା ପୁତ୍ର/ କନ୍ୟା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥାଏ । ସେଭଳି ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ ପାଳନ ନାରୀ ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ବ୍ରତଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିଆରା ତଥା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବ୍ରତ ପାଳନ ଅଟେ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ସ୍ୱାମୀ ସୁହାଗିନୀ ନାରୀର ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ ପାଳନ ଏକ ଲୋକପ୍ରିୟ ବ୍ରତ ଅଟେ । ଏହା ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଉପବାସ । ଏହି ଉପବାସ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଜଣେ ମହାନ ମହିଳା ଚରିତ୍ର ସତୀ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ଭକ୍ତିର ପ୍ରତୀକ, ଅନନ୍ୟ ବୁଦ୍ଧି ଦକ୍ଷତା ଏବଂ ସ୍ୱାମୀ ଧର୍ମର ଚମତ୍କାର ଶକ୍ତି । ଉପବାସ ସହ ଜଡିତ ସାବିତ୍ରୀ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ କାହାଣୀ ବିଷୟରେ ଉଣା ଅଧିକେ ସମସ୍ତେ ଭଲ ଭାବରେ ଜାଣିଛନ୍ତି । ମୃତ୍ୟୁ ସ୍ୱାମୀଙ୍କୁ ଯମରାଜାଙ୍କ ସହ ଚତୁରତା ସହ ଲଢେଇ କରି ଫେରାଇ ଆଣିବା ।
ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ, ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ସେହି ମହାନ ବିଜୟକୁ ଭାରତୀୟ ବିବାହିତ ମହିଳାମାନେ ନିଜ ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ଦୀର୍ଘାୟୁତା ଏବଂ ଉତ୍ତମ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ପାଇଁ ବର୍ଷର ଜ୍ୟେଷ୍ଠ କୃଷ୍ଣ ଅମାବାସ୍ୟା ଦିନରେ ଏହି ବ୍ରତ ପାଳନ କରି ସାବିତ୍ରୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରି ଆସୁଛନ୍ତି । ଏହି ବ୍ରତ ପାଳନରେ କୁହାଯାଇଛି, ଏକ ବଟ ବୃକ୍ଷ ତଳେ ମହାସତୀ ସାବିତ୍ରୀ ତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ସ୍ୱାମୀ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ଜୀବନ ଯମରାଜଙ୍କଠାରୁ ଫେରାଇ ଆଣିଥିଲେ । ସେହି ଦିନଠାରୁ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ଏହି ବଟ ବୃକ୍ଷକୁ ମଧ୍ୟ ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ । ଯଦି ଏହାକୁ ଏକ ମୌଳିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କରାଯାଏ, ବ୍ରତ ଧାରଣ ଓ ଉପାସନାର ବହୁ ମହନୀୟତା ଲୁଚି ରହିଛି । ମହାଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଲୁକ୍କାୟିତ ମହିଳାମାନଙ୍କର ଜୀବନଶକ୍ତିର ବିଜୟର ମହାନ ଆତ୍ମା ସହିତ, ଆମ ଜୀବନରେ ବୃକ୍ଷର ମହତ୍ତ୍ଵ ପରିବେଶ ସଂରକ୍ଷଣର ପବିତ୍ର ବାର୍ତ୍ତା ମଧ୍ୟ ଲୁଚି ରହିଛି ।
ବୃକ୍ଷ ପୂଜା କେଉଁ ଅନାଦି କାଳରୁ ରହିଆସିଛି, ଏପରିକି ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କୁ ଜୀବନ୍ତ ଦେବତାମାନଙ୍କର ନାମରେ ମଧ୍ୟ ନାମିତ କରାଯାଇଛି । ବୈଦିକ ସାଧୁ ସନ୍ଥମାନେ କୁହନ୍ତି ଯେ ଘନ ଛାୟା ଗଛଗୁଡ଼ିକ ପବନର ପ୍ରବାହିତ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କୁ ଆଲିଙ୍ଗନ କରିଥିଲେ । ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତାମାନେ କେବଳ ପ୍ରକୃତିର ଏହା ଶୃଙ୍ଗାର ଭାବରେ କେବଳ ନୁହେଁ, ବରଂ ଜୀବନର ଉତ୍ସାହ, ଉଚ୍ଛ୍ୱାସ ଏଥିରେ ଭରି ରହିଥିବା ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି । ମତ୍ସ୍ୟ ପୁରାଣରେ ଜଙ୍ଗଲର ମହତ୍ତ୍ୱ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି କୁହାଯାଇଛି ଯେ –
” ଦଶକୂପ ସମାବାପୀ, ଦଶବାପୀସମୌହଦ୍ର/ ଦଶହଦ୍ର ସମଃ ପୁତ୍ରୋ ଦଶପୁତ୍ରାସମୋଦ୍ରୂମ ।” ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଦଶଟି କୂଅ ଖୋଳିବାର ପୁଣ୍ୟ ଏକ ପୋଖରୀ ନିର୍ମାଣ ସହିତ ସମାନ, ଦଶଟି ପୋଖରୀ ନିର୍ମାଣ କରିବାର ପୁଣ୍ୟ ଏକ ହ୍ରଦ ସହିତ ସମାନ ଅଟେ । ସେଭଳି ଗୋଟିଏ ଭଲ ପୁତ୍ର/କନ୍ୟା ପାଇବାର ପୁଣ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଗଛ ଲଗାଇବା ସହିତ ସମାନ ।
ପ୍ରକୃତିର ଗଛ ଏପରି ଜଙ୍ଗଲ ଅଛି । ଯାହା ଆମକୁ ସବୁଜ ଫଳ ଏବଂ ଫୁଲ ଦେବା ବ୍ୟତୀତ, ଆମର ଉତ୍ତମ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ କରେ, ସ୍ୱଚ୍ଛ ଅମ୍ଳଜାନ ଯୋଗାଇ ଦିଏ । ପରିବେଶ ସୁରକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କର କେବଳ ଅମୂଲ୍ୟ ଅବଦାନ ନାହିଁ, ଏପରିକି ଗ୍ରହ ଏବଂ ବାସ୍ତୁଦୋଷ ମଧ୍ୟ ଦୂର ହୁଏ । ଗଛ ଓ ଉଦ୍ଭିଦ ପ୍ରତି ଗଭୀର ଶ୍ରଦ୍ଧା ଏବଂ ସଂଲଗ୍ନତା ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଏବଂ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ପରମ୍ପରା । ବିଶ୍ୱର ସର୍ବ ପୁରାତନ ବୈଦିକ ଋକ୍ ବେଦରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ଯେ ଶାସ୍ତ୍ର, ପୁରାଣ, ଉପନିଷଦ, ରାମାୟଣ ଇତ୍ୟାଦିର ରଚୟିତା ସାଧୁ, ସନ୍ଥ ଋଷିମାନେ ଦେବ ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ ଅମୂଲ୍ୟ ଜ୍ଞାନକୁ ଅରଣ୍ୟର ବିଶାଳ ବୃକ୍ଷର ସୁଶୀତଳ ଛାୟା ତଳେ ନିଜ ଆଶ୍ରମ ତିଆରି କରି ଲେଖିଥିଲେ । ବୈଦିକ ଭାରତରେ ଲୋକମାନେ ନିୟମିତ ଭାବରେ ବଣଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରି ଆସୁଥିଲେ । ଋଷିମାନଙ୍କର ସ୍ମୃତି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ଯେଉଁମାନେ ବଣକୁ ନଷ୍ଟ କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ କଠୋର ଦଣ୍ଡ ଦିଆଯାଏ । ଭାରତୀୟ ଆରଣ୍ୟକ ସଂସ୍କୃତିରେ, ଅରଣ୍ୟ ସମସ୍ତଙ୍କ ଜୀବନର ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବଦାନ ।
ସବୁଜ ଅରଣ୍ୟହିଁ ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କ ଜୀବନଦାତା । ଅମରତ୍ୱ ପ୍ରଦାନଦାତା, ଦୀର୍ଘାୟୁତା ଓ ଅନନ୍ତ ଜୀବନର ଚରମ ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ସ୍ୱୀକୃତି ପାଇଛି । ବହୁ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ, ଆମର ସାଧୁ, ସନ୍ଥ ଋଷିମାନେ ବଟ ବୃକ୍ଷ (ବରଗଛ) ଛାୟାରେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଦିନ, ମାସ, ବର୍ଷ ଧରି ତପସ୍ୟା କରୁଥିଲେ । ବିଭିନ୍ନ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଦ୍ୱାରା ସିଦ୍ଧ ପ୍ରମାଏ ହୋଇଛି ଯେ ପ୍ରଚୁର ଜୀବନ୍ୟାସ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବା ଏହି ବୃକ୍ଷ ମଣିଷର ମସ୍ତିଷ୍କକୁ ସୁସ୍ଥ ରଖିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ଏବଂ ଧ୍ୟାନରେ ସ୍ଥିରତା ଆଣିଥାଏ । ପରାଶର ମୁନି ଏହି ବୃକ୍ଷ ମୂଳରେ ତପସ୍ୟା କରି ବଟବୃକ୍ଷର ମହନୀୟ ଉପଯୋଗିତାକୁ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଛନ୍ତି । ସେ କହିଛନ୍ତି ଯେ ସମଗ୍ର ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ସୃଷ୍ଟି ସର୍ଜନା ଭିତରେ ଥିବା ଏକମାତ୍ର ବଟବୃକ୍ଷ (ତ୍ୱଚା) ଯେଉଁଠିରେ ତ୍ରିଶକ୍ତି ଦେବ (ବ୍ରହ୍ମା, ବିଷ୍ଣୁ ଓ ମହେଶ) ଙ୍କ ସମନ୍ୱିତ ଶକ୍ତି ନିହିତ ଅଛି । ବଟବୃକ୍ଷ ଦୀର୍ଘାୟୁ । ଦୀର୍ଘ ବିଶାଳ ବିସ୍ତାର ପାଇଁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ତେଣୁ ହିନ୍ଦୁ ଦର୍ଶନରେ ବଟ ବୃକ୍ଷକୁ ଦୀର୍ଘାୟୁତା ଓ ଅମରତ୍ୱ’ର ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।
ଭଗବାନ ବୁଦ୍ଧ ‘ଦିବ୍ୟ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଏହି ଗଛ ତଳେ ସେ ଚରମ ସତ୍ୟକୁ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ । ସେଥିପାଇଁ ଏହାକୁ ‘ବୋଧିଦ୍ରୂମ’ କୁହାଯାଏ । ଯଦିଓ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମୀମାନେ ଏକ ବଡ଼ ବିଶ୍ବାସ କରନ୍ତି ଯେ, ଏହା ବଟବୃକ୍ଷର ଛାୟାରେ ତାଙ୍କୁ ପରମ ସତ୍ୟର ସନ୍ଧାନ ମିଳିଥିଲା । ସୂକ୍ଷ୍ମ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଚିନ୍ତା କଲେ ବୁଝିହୁଏ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ମୁନି, ଋଷିମାନେ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମାସର ମୁଣ୍ଡ ଫଟା ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ଏହି ବିଶାଳ ଗଛକୁ ପୂଜା କରି ତା’ର ସୁଶୀତଳ ଛାୟାରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଉଥିଲେ । ସମୟ କ୍ରମେ ବୃକ୍ଷ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରିବାର ପରମ୍ପରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଆସୁଛି । କେଉଁ ଆଦିମ କାଳରୁ ମଣିଷ କରୁଛି ପ୍ରକୃତିର ଉପାସନା । ସେ ମାଟି, ପାଣି, ପବନ ଓ ବୃକ୍ଷଲତାକୁ ଈଶ୍ୱର ଭାବେ ପୂଜା କରିଆସିଛି । ପର୍ବ ପର୍ବାଣୀରେ ହିନ୍ଦୁମାନେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବୃକ୍ଷ ମୂଳେ ପୂଜା କରିଥାନ୍ତି । ଯେପରି ନିମ୍ୱ ବୃକ୍ଷକୁ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ରୂପରେ ପୂଜା କରୁଛି । ସେଭଳି ଅଁଳା ନବମୀରେ ଅଁଳା ଗଛ ମୂଳେ ପୂଜାର ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ରତା ରହିଛି । ସେଭଳି ବେଲଗଛ, ବଟବୃକ୍ଷ ଓ ଅଶ୍ୱତଥ୍ ଗଛକୁ ମଧ୍ୟ ପୂଜା କଲେ ପୁଣ୍ୟ ମିଳିଥାଏ ବୋଲି ହିନ୍ଦୁମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି । ତେଣୁ ବର ଓ ପିପଳ ଗଛକୁ କଟାଯାଏ ନାହିଁ । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପରିସରରେ ଥିବା ପୂଣ୍ୟ କଳ୍ପବଟ ଅଛି । କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟବଶତଃ ଆଜି ପରିସ୍ଥିତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିପରୀତ ହୋଇଛି ।
ବିଜ୍ଞାନର ବିଜୟ ଯାତ୍ରାରେ ଚନ୍ଦ୍ର ପୃଷ୍ଠରେ ଜାଗା କିଣି ନୂତନ ସ୍ୱପ୍ନ ଦେଖୁଥିବା ମଣିଷ ଆପଣା ପଣକୁ ଭୁଲି ଯାଇଛି । ଅରଣ୍ୟ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହେବା, ଶ୍ରଦ୍ଧା କରିବା ଓ ନଷ୍ଟ ନକରିବା ବଦଳରେ କେବଳ ଚିତ୍ର ପୂଜା କରୁଛି । ନିଜର କ୍ଷୁଦ୍ର ସ୍ୱାର୍ଥ ପାଇଁ କେବଳ ଜଙ୍ଗଲକୁ ନଷ୍ଟ କରୁଛି । ପୃଥିବୀ ମା’କୁ କ୍ଷତାକ୍ତ କରି ତା’ କୋଳରେ ପ୍ରବାହିତ ଜଳଧାରା ସ୍ରୋତକୁ ମଧ୍ୟ ଶୁଖାଇ ଦେଉଛି । ମଣିଷର ଏହି ଭୟଙ୍କର ସ୍ୱାର୍ଥପରତା ହେତୁ, ପ୍ରକୃତିର କରାଳ ରୂପକୁ ଭୋଗ କରୁଛି । ବୁଝି ପାରୁନି ପ୍ରକୃତିର ଅବଦାନକୁ । ଏ ମଣିଷ ଯେଉଁ ଦିନ ନିଜ କର୍ମ କଲା ଭୁଲକୁ ସଂଶୋଧନ କରି ଜଙ୍ଗଲର ଗୁରୁତ୍ୱକୁ ସଠିକ୍ ଭାବରେ ଚିହ୍ନି ସୁରକ୍ଷା ଦେବ, ସେହି ଦିନ ତା’ର ଦୁର୍ଯୋଗ୍ଯ ଅପସରି ଯିବ..!!!
ଅଧ୍ୟକ୍ଷ, ମହାନଦୀ ବିହାର ମହିଳା ସ୍ନାତକ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ , କଟକ -୪
ଦୂରଭାଷା: ୯୦୪୦୧୫ ୧୪୭୫
